W cieniu brytyjskiego systemu prawnego istnieje grupa osób, których sytuacja budzi wiele pytań i kontrowersji. Są to osoby przebywające w Wielkiej Brytanii bez uregulowanego statusu imigracyjnego – pracownicy bez dokumentów, osoby z wygasłymi wizami, ci którzy przekroczyli dozwolony czas pobytu. Według szacunków z początku 2025 roku, w samym Londynie może przebywać nawet 585 tysięcy osób bez legalnego statusu, co stanowi aż jedną dwunastą populacji stolicy. To liczby, które zmuszają do refleksji nad ich prawami, szczególnie w kontekście odszkodowań za doznane krzywdy.

Wyobraźmy sobie Piotra, polskiego pracownika budowlanego, który przyjechał do UK na wizie pracowniczej. Gdy jego pracodawca zbankrutował, wiza straciła ważność, ale Piotr pozostał w Wielkiej Brytanii, znajdując pracę na czarno. Pewnego dnia, podczas pracy na budowie, spada z rusztowania i doznaje poważnego urazu kręgosłupa. Czy ma prawo do odszkodowania? Odpowiedź może zaskoczyć wielu – tak, ma takie prawo, a jego status imigracyjny nie powinien stanowić przeszkody w dochodzeniu sprawiedliwości.

Fundamentalne prawo do sprawiedliwości

Brytyjski system prawny opiera się na zasadzie równości wobec prawa, która rozciąga się również na osoby bez uregulowanego statusu. Sądy koncentrują się na faktach sprawy, nie na statusie prawnym osoby. To fundamentalne podejście oznacza, że każda osoba, która doznała krzywdy z winy innej osoby lub podmiotu, ma prawo dochodzić odszkodowania, niezależnie od swojego statusu imigracyjnego.

Prawo to wynika z szeregu aktów prawnych i precedensów sądowych. Kluczowa jest tutaj interpretacja zasady równości i niedyskryminacji, która zabrania odmowy dostępu do wymiaru sprawiedliwości ze względu na status imigracyjny. Status imigracyjny nie może być używany do odmowy odszkodowania. Brytyjskie sądy wielokrotnie potwierdzały, że odmowa rozpatrzenia roszczenia odszkodowawczego wyłącznie ze względu na brak legalnego statusu byłaby sprzeczna z podstawowymi zasadami sprawiedliwości.

Warto podkreślić, że prawo to nie jest abstrakcyjną koncepcją, ale rzeczywistością potwierdzoną w codziennej praktyce sądowej. Sędziowie regularnie rozpatrują sprawy odszkodowawcze wniesione przez osoby bez statusu, kierując się wyłącznie faktami dotyczącymi doznanej krzywdy i odpowiedzialności sprawcy.

Odszkodowania za wypadki w pracy

Praca to obszar, gdzie osoby bez statusu są szczególnie narażone na wykorzystanie i niebezpieczne warunki. Meta-analiza opublikowana w 2024 roku w European Journal of Public Health ujawniła, że pracownicy migranci mają o 71% wyższe ryzyko śmiertelnych urazów w miejscu pracy niż pracownicy lokalni. Te alarmujące statystyki pokazują skalę problemu i podkreślają znaczenie ochrony prawnej dla tej grupy pracowników.

Osoby bez statusu często pracują w sektorach określanych jako “3D” – dirty (brudne), dangerous (niebezpieczne) i demanding (wymagające). Są to między innymi budownictwo, rolnictwo, przetwórstwo spożywcze czy usługi sprzątające. Niezależnie od statusu imigracyjnego, pracownicy bez dokumentów mają prawo składać roszczenia o odszkodowanie za urazy osobiste, jeśli zaniedbanie pracodawcy spowodowało uraz.

Pracodawcy często wykorzystują strach pracowników przed deportacją, aby uniknąć odpowiedzialności za wypadki. Jednak brytyjskie prawo jest jasne – obowiązki pracodawcy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczą wszystkich pracowników, niezależnie od ich statusu. Pracodawca, który zatrudnia osobę bez dokumentów, nadal musi zapewnić bezpieczne warunki pracy zgodnie z Health and Safety at Work Act 1974.

Czy wiesz, że…

Pracodawca, który zatrudnia osoby bez prawa do pracy w UK, może zostać ukarany grzywną w wysokości do 45 000 funtów za każdego nielegalnie zatrudnionego pracownika. W lutym 2024 roku kary cywilne za nielegalne zatrudnienie potroiły się z 15 000 do 45 000 funtów za pracownika przy pierwszym naruszeniu. Paradoksalnie, ta surowa kara nie zwalnia pracodawcy z odpowiedzialności za bezpieczeństwo pracowników – nawet jeśli zatrudnienie było nielegalne, pracodawca nadal odpowiada za wypadki spowodowane zaniedbaniem zasad BHP.

W kontekście odszkodowań za wypadki przy pracy, osoby bez statusu mogą również ubiegać się o Industrial Injuries Disablement Benefit (IIDB). Świadczenia są wypłacane pracownikom, którzy byli pracownikami najemnymi w momencie wypadku lub gdy zachorowali na chorobę zawodową. To świadczenie państwowe, niezależne od winy pracodawcy, może stanowić dodatkowe wsparcie finansowe dla poszkodowanych.

Odszkodowania w wypadkach drogowych

Drogi Wielkiej Brytanii są świadkami tysięcy wypadków rocznie. Według danych rządowych w 2024 roku oszacowano, że zginęło 1633 osoby w wypadkach drogowych, co stanowi wzrost o 1% w porównaniu z 2023 rokiem. Dla osób bez statusu, które stały się ofiarami wypadków drogowych, istnieją konkretne ścieżki dochodzenia odszkodowania.

Kluczową instytucją jest tutaj Motor Insurers’ Bureau (MIB) – organizacja założona w 1946 roku, której celem jest kompensowanie ofiar wypadków spowodowanych przez nieubezpieczonych lub nieznanych kierowców. MIB jest finansowane przez ubezpieczycieli samochodowych w celu odszkodowania osób, które ucierpiały w wypadkach z nieubezpieczonymi kierowcami lub tymi, którzy nie mogą być namierzeni.

System MIB oferuje trzy główne programy odszkodowań. Program dla ofiar nieubezpieczonych kierowców działa, gdy można zidentyfikować sprawcę, ale nie posiada on ważnego ubezpieczenia. Program dla ofiar nieznanych kierowców pomaga w przypadkach typu “hit and run”, gdzie sprawca zbiegł z miejsca wypadku. Trzeci program, Green Card Scheme, dotyczy wypadków z udziałem zagranicznych kierowców.

Co istotne, MIB nie pyta o status imigracyjny osoby składającej roszczenie. Organizacja koncentruje się wyłącznie na okolicznościach wypadku i poniesionych szkodach. Roszczenia można składać zarówno za obrażenia ciała, jak i szkody majątkowe, pod warunkiem spełnienia kryteriów kwalifikowalności MIB.

Odszkodowanie za przestępstwa – Criminal Injuries Compensation Authority

Criminal Injuries Compensation Authority (CICA) to kolejna instytucja oferująca wsparcie ofiarom przestępstw z użyciem przemocy. Jednak w przypadku osób bez statusu, dostęp do tego systemu jest znacznie bardziej ograniczony. Aby kwalifikować się do wypłaty, musisz być w stanie wykazać, że jesteś: obywatelem brytyjskim, obywatelem UE lub EOG, członkiem sił zbrojnych lub towarzyszącym bliskim krewnym.

System CICA wymaga również, aby ofiara była “zwyczajnym rezydentem” UK w momencie incydentu. To wymóg, który wyklucza większość osób bez uregulowanego statusu. Istnieją jednak wyjątki – osoby zidentyfikowane jako ofiary handlu ludźmi mogą kwalifikować się do odszkodowania za pobicie lub napad, nawet jeśli nie mają legalnego statusu.

Warto zauważyć, że w lipcu 2023 roku Sąd Apelacyjny w sprawie RN przeciwko CICA orzekł, że ofiary wykorzystywania seksualnego bez kontaktu fizycznego kwalifikują się do odszkodowania w ramach CICS. To przełomowe orzeczenie poszerza zakres ochrony, choć nadal nie zmienia podstawowych wymogów dotyczących statusu rezydenta.

Dostęp do opieki zdrowotnej i jego wpływ na roszczenia

Kwestia dostępu do opieki zdrowotnej jest kluczowa dla dokumentowania obrażeń i budowania sprawy odszkodowawczej. Każdy może zarejestrować się u lekarza GP NHS i zobaczyć lekarza lub pielęgniarkę bezpłatnie, niezależnie od narodowości czy statusu imigracyjnego. Dzięki tej podstawowej zasadzie osoby nieposiadające uregulowanego statusu są w stanie zdobyć niezbędne zaświadczenia lekarskie potwierdzające ich roszczenia.

Sytuacja komplikuje się w przypadku opieki szpitalnej. Od 2015 roku obowiązują przepisy dotyczące opłat za leczenie szpitalne dla “overseas visitors”. Osoby ubiegające się o azyl, których wniosek został odrzucony, muszą zawsze otrzymać natychmiastową i pilną opiekę medyczną niezależnie od swojego statusu płatniczego czy zdolności do zapłaty. Pacjent może jednak zostać obciążony rachunkiem w późniejszym terminie.

Ta złożona sytuacja wymaga zrozumienia różnicy między opieką “natychmiast konieczną” a “nie-pilną”. Pierwsza kategoria obejmuje leczenie, które ratuje życie lub zapobiega poważnemu pogorszeniu stanu zdrowia. Druga kategoria obejmuje zabiegi planowane, których wykonanie można przesunąć w czasie. W kontekście roszczeń odszkodowawczych, dokumentacja z leczenia natychmiast koniecznego jest zazwyczaj wystarczająca do udowodnienia obrażeń.

Czy wiesz, że…

System NHS generuje rocznie koszty rzędu 3 miliardów funtów związane z obecnym systemem azylowym, w tym około 6 milionów funtów dziennie na zakwaterowanie w hotelach. Obecny zepsuty system azylowy kosztuje UK około 3 miliardów funtów rocznie i rośnie, oraz około 6 milionów funtów dziennie na rachunki hotelowe. Jednocześnie szacuje się, że osoby bez dokumentów przebywające w UK przyczyniają się do gospodarki poprzez zatrudnienie, zakup towarów i usług (w tym VAT), a wielu z nich płaciło lub płaci podatek dochodowy, co czyni ich współtwórcami systemu, z którego korzystają.

Praktyczne aspekty dochodzenia odszkodowania

Dla osoby bez statusu, proces dochodzenia odszkodowania może wydawać się szczególnie onieśmielający. Strach przed ujawnieniem swojej sytuacji imigracyjnej często powstrzymuje poszkodowanych przed podjęciem kroków prawnych. Jednak władze imigracyjne nie są powiadamiane o pozwach o odszkodowanie za obrażenia ciała. To kluczowa informacja, która powinna zachęcić poszkodowanych do dochodzenia swoich praw.

Tajemnica adwokacka stanowi dodatkową ochronę. Prawnicy mają prawny i etyczny obowiązek dochowania tajemnicy zawodowej w stosunku do informacji powierzonych przez klienta. Oznacza to, że status imigracyjny jest chroniony zgodnie z zasadami poufności. Prawnik nie może ujawnić statusu imigracyjnego klienta bez jego zgody, nawet gdyby został o to poproszony przez organy państwowe.

Proces składania roszczenia rozpoczyna się od zebrania dowodów. Po wypadku w miejscu pracy niezbędne jest poinformowanie pracodawcy o zdarzeniu, także wtedy gdy próbuje on odwieść pracownika od tego działania. Należy zebrać dane świadków, wykonać zdjęcia miejsca wypadku i zabezpieczyć wszelkie dowody zaniedbań ze strony pracodawcy. W przypadku wypadków drogowych, niezbędne jest zgłoszenie zdarzenia policji w ciągu 24 godzin, zebranie danych kierowcy i pojazdu oraz zabezpieczenie materiałów z kamer czy nagrań świadków.

Wybór odpowiedniego prawnika jest kluczowy. Wielu polskich prawników w UK specjalizuje się w pomocy pracownikom migracyjnym i oferuje usługi w językach ojczystych klientów. Takie kancelarie często oferują system “No Win No Fee”, co oznacza, że klient nie ponosi kosztów w przypadku przegranej sprawy.

Wysokość odszkodowań i realność oczekiwań

Wysokość odszkodowań w UK jest ustalana według taryf i precedensów sądowych. System ten, choć może wydawać się skomplikowany, zapewnia względną przewidywalność kwot odszkodowań. Na przykład, polski pracownik, któremu zmiażdżono kciuk w wypadku przy pracy, otrzymał odszkodowanie w wysokości 72 000 funtów. Ta kwota obejmowała zarówno odszkodowanie za sam uraz, jak i utratę zarobków oraz koszty rehabilitacji.

W przypadku świadczeń IIDB, kwota zależy od stopnia niepełnosprawności i wieku. Na przykład, jeśli zostaniesz oceniony jako 100% niepełnosprawny, otrzymasz 225,30 funtów tygodniowo. To świadczenie jest wypłacane niezależnie od innych odszkodowań i może stanowić istotne wsparcie dla osób trwale poszkodowanych w wypadkach przy pracy.

System odszkodowań w UK uwzględnia różne elementy szkody. Odszkodowanie za ból i cierpienie (general damages) jest ustalane według taryf uwzględniających rodzaj i ciężkość urazu. Odszkodowanie za straty finansowe (special damages) obejmuje utratę zarobków, koszty leczenia i rehabilitacji oraz inne wydatki związane z wypadkiem. W przypadku trwałego uszczerbku na zdrowiu, odszkodowanie może również uwzględniać przyszłe straty zarobkowe i koszty opieki.

Wyzwania i bariery

Mimo że prawo stoi po stronie poszkodowanych, osoby bez statusu napotykają liczne bariery w dochodzeniu swoich praw. Bariera językowa często stanowi pierwszy i najpoważniejszy problem. Osoby nieznające języka angielskiego mogą napotkać znaczące wyzwania w skutecznej komunikacji z adwokatami, świadczeniodawcami opieki zdrowotnej i innymi stronami zaangażowanymi w ich roszczenie. Taka sytuacja często stanowi przeszkodę w skutecznym udokumentowaniu i uzasadnieniu roszczenia.

Strach przed deportacją, mimo że nieuzasadniony w kontekście roszczeń odszkodowawczych, pozostaje potężną barierą psychologiczną. Wielu poszkodowanych woli cierpieć w ciszy, niż ryzykować kontakt z systemem prawnym. Ten strach jest często podsycany przez nieuczciwych pracodawców, którzy wykorzystują niewiedzę pracowników o ich prawach. Także brak dostępu do dokumentów może komplikować sprawę. Osoby bez statusu często nie posiadają umów o pracę, fiszek wypłaty czy innych dokumentów potwierdzających zatrudnienie. Jednak doświadczeni prawnicy wiedzą, jak budować sprawę nawet przy ograniczonej dokumentacji, wykorzystując zeznania świadków, dowody poszlakowe i inne dostępne materiały.

Dyskryminacja i uprzedzenia mogą wpływać na proces, choć prawo zabrania takiego traktowania. Twój status imigracyjny lub obywatelstwo nie może być używane do zmniejszenia kwoty odszkodowania, którą możesz otrzymać. Sądy muszą traktować wszystkich ludzi sprawiedliwie, niezależnie od ich pochodzenia.

System wsparcia i organizacje pomocowe

W UK działa szereg organizacji oferujących wsparcie osobom bez statusu w dochodzeniu ich praw. Doctors of the World UK prowadzi kliniki oferujące porady zdrowotne i pomoc w dostępie do NHS. Joint Council for the Welfare of Immigrants (JCWI) oferuje porady prawne i wsparcie w sprawach imigracyjnych. Lokalne Law Centres często świadczą bezpłatne porady prawne, w tym pomoc w sprawach odszkodowawczych.

Związki zawodowe również odgrywają ważną rolę we wspieraniu pracowników migracyjnych. Liczne organizacje związkowe zapewniają członkom wsparcie prawne przy dochodzeniu roszczeń wypadkowych, bez względu na ich sytuację imigracyjną. To może być szczególnie cenne źródło wsparcia dla osób pracujących w sektorach wysokiego ryzyka.

Ważne jest, aby osoby bez statusu wiedziały, że nie są same w swojej walce o sprawiedliwość. System prawny, mimo swoich niedoskonałości, oferuje realne możliwości uzyskania odszkodowania za doznane krzywdy. Kluczem jest przełamanie strachu i podjęcie pierwszego kroku.

Krajobraz prawny dotyczący praw osób bez statusu nieustannie ewoluuje. Illegal Migration Bill zmieni prawo, aby jednoznacznie wyjaśnić, że jeśli wjedziesz do UK nielegalnie, nie powinieneś móc tu pozostać. Jednak nawet te restrykcyjne zmiany nie wpływają na fundamentalne prawo do dochodzenia odszkodowania za doznane krzywdy. Presja międzynarodowa i standardy praw człowieka nadal chronią podstawowe prawa wszystkich osób, niezależnie od ich statusu. Wielka Brytania, jako sygnatariusz międzynarodowych konwencji praw człowieka, ma obowiązek zapewnić dostęp do sprawiedliwości wszystkim osobom na swoim terytorium. Jednocześnie obserwujemy rosnącą świadomość problemu wśród prawników i organizacji społecznych. Coraz więcej kancelarii prawnych specjalizuje się w pomocy osobom bez statusu, oferując usługi w różnych językach i dostosowane do specyficznych potrzeb tej grupy klientów. To daje nadzieję, że dostęp do sprawiedliwości będzie się poprawiał, mimo politycznych turbulencji.

Prawo do odszkodowania dla osób bez statusu w UK to rzeczywistość, nie miraż. Mimo licznych barier i wyzwań, brytyjski system prawny uznaje fundamentalną zasadę, że sprawiedliwość nie może być uzależniona od statusu imigracyjnego. Osoby, które doznały krzywdy z winy innych, mają prawo dochodzić odszkodowania, czy to za wypadki przy pracy, wypadki drogowe czy inne zdarzenia.

Kluczem do sukcesu jest zrozumienie swoich praw i przełamanie strachu przed systemem. Tajemnica adwokacka, brak automatycznego powiadamiania władz imigracyjnych i dostępność wykwalifikowanej pomocy prawnej tworzą środowisko, w którym dochodzenie sprawiedliwości jest możliwe. Organizacje pomocowe, wyspecjalizowane kancelarie prawne i system “No Win No Fee” dodatkowo obniżają bariery dostępu do wymiaru sprawiedliwości.

Historia Piotra z początku tego artykułu nie musi kończyć się tragicznie. Z odpowiednią pomocą prawną, może on uzyskać odszkodowanie za swój uraz, pokryć koszty leczenia i rehabilitacji oraz zabezpieczyć swoją przyszłość finansową. Jego status imigracyjny, choć komplikuje wiele aspektów życia, nie pozbawia go podstawowego prawa do sprawiedliwości.

W świecie, gdzie migracja jest coraz bardziej powszechnym zjawiskiem, ochrona praw wszystkich pracowników, niezależnie od ich statusu, staje się nie tylko kwestią moralną, ale także praktyczną koniecznością. Tylko zapewniając wszystkim dostęp do sprawiedliwości, możemy budować społeczeństwo oparte na zasadach równości i poszanowania godności każdego człowieka. Osoby bez statusu w UK mają prawo do odszkodowania – to nie przywilej, ale fundamentalne prawo, które powinno być respektowane i egzekwowane.

Źródła i przydatne linki:

1. GOV.UK – Compensation for victims of uninsured or hit and run drivers
2. Motor Insurers’ Bureau (MIB)
3. Criminal Injuries Compensation Authority (CICA)
4. Industrial Injuries Disablement Benefit
5. Joint Council for the Welfare of Immigrants (JCWI)
6. Doctors of the World UK
7. NHS entitlements: migrant health guide
8. Migration Observatory – University of Oxford
9. Health and Safety Executive (HSE)
10. Citizens Advice

Artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady prawnej. W przypadku konkretnych sytuacji zaleca się konsultację z wykwalifikowanym prawnikiem.